ความเพียรของพระมหาบุรุษ เป็นไปอย่างแรงกล้าในตำบลอุรุเวลา เสนานิคม แคว้นมคธ ชมพูทวีป ถึงวาระที่สาม คืออดกลั้นพระกระยาหาร จนพระวรกายซูบผอมซวนเซ แทบจะพังทลายอยู่นั้น อุปมาญาณก็เกิดขึ้นในมโนธาต ุของพระองค์ว่า "อันความเพียร ถ้าย่อหย่อนก็เสียผลที่หวัง ถ้าตึงเครียดนักก็มักพลาด และฉิบหาย ต่อเมื่อพอดีทั้งกายใจ จึงจะเกิดผลแก่ผู้บำเพ็ญ ดุจพิณ ๓ สาย ถ้าหย่อนนักมักไม่ดัง ถ้าดึงนักมักขาด ต่อเมื่อพอด ีจึงจะมีเสียงนิ่มนวลควรฟัง"
         ตอนนี้ พระโบราณาจารย์ได้แสดง ความเป็นบุคคลาธิษฐานไว้ว่า "เมื่อพระมหาบุรุษ บำเพ็ญความเพียรโดยเคร่งเครียด จวนเจียนพระชนม์จะแตกสลายอยู่นั้น ท้าวสักกเทวราชผู้เป็นเทพเจ้า ที่คอยให้ความช่วยเหลืออนุเคราะห์ แก่ธรรมจารีชนทั้งหลาย อยู่เบื้องเกิดร้อนอาสน์เล็งแลเห็น่า ความตั้งใจจริงเด็ดเดี่ยว ของพระมหาบุรุษจะไร้ผลเสียเปล่า จึงได้ถือพิณ ๓ สายเสด็จลงมาดีดถวาย สายที่หย่อนยานดีดเข้าก็ไม่ดัง สายที่สองตึงนักดีดเข้าก็ขาดเปล่า สายที่สามพอดีจึงดีดเข้า ประสานเสียงวังเวงกลมกลืนไพเราะ พระมหาบุรุษได้สติจึงยึด เอาพิณสายพอดีเป็นแนวทางปฏิบัติ คือตั้งความเพียรทางกายใจให้เป็นไปพอดี ไม่หย่อนไม่ตึง ซึ่งเรียกว่ามัชฌิมาปฏิปทา จึงสำเร็จพระโพธิญาณ สมพระประสงค์
         เมื่อพระองค์เลิกทุกรกิริยา กลับไปเสวยพระกระยาหารนั้น ปัญจวัคคีย์ผู้เชื่อจารีตประเพณี กว่าคัมภีร์โหรก็สิ้นหวัง พากันหลีกไป